Hoa sen trong nghệ thuật trang trí Việt Nam

Bước sang giai đoạn đầu của nền văn minh Đại Việt, thời kỳ mà Phật giáo được xem trọng dưới thời Lý (thế kỷ XI - XIII) và thời Trần (thế kỷ XIII - XIV). Hầu như hình ảnh hoa sen tràn ngập trong các công trình kiến trúc, điêu khắc, gốm gia dụng, gốm trang trí để phục vụ cho nhu cầu xây dựng chùa tháp, xây dựng kinh đô Hoa Lư rồi sau đó là kinh đô Thăng Long.

Hình tượng hoa sen thường xuất hiện dày đặc trong những giai đoạn hưng thịnh của Phật giáo, đặc biệt cô đọng và sáng tạo hơn cả là hoa sen trong kiến trúc chùa tháp. Từ các phù điêu, đá tảng kê chân cột, bệ tượng Phật trên những công trình danh lam nổi tiếng như: chùa Diên Hựu (Một Cột), chùa Vạn Phúc (Phật Tích), chùa Bút Tháp, chùa Tây Phương, chùa Kim Liên...

Nổi bật dưới thời Lý là dòng gốm men ngọc (celadon ceramics) với những màu biến ảo xanh lá cây, xanh nâu… Trên đó sen luôn là hoa văn trang trí chủ đạo trên những chiếc bát, đĩa, ấm, bình, hũ, liễn, thạp, âu...

Hoa sen được thực hiện với kỹ thuật sử dụng khuôn in hay khắc ở trong và ngoài sản phẩm với bố cục thưa và đường nét mềm mại. Một kỹ thuật sử dụng đề tài hoa sen để trang trí khác cũng không kém phần công phu của gốm men ngọc thời Lý là kỹ thuật đắp nổi. Có những chiếc liễn có phần thân đắp nổi và phần nắp được tạo thành hình hoa sen và lá sen úp vào nhau. Hay những cái đĩa, cái bát mô phỏng hình dáng gương sen với chân thon nhỏ, miệng xòe rộng. Đây là sự kết hợp hài hòa giữa hoa văn đắp nổi với hình dáng của sản phẩm tạo nên một vẻ đẹp rất điêu khắc.

Dưới đôi bàn tay khéo léo của người nghệ nhân xưa, những hoa sen được cách điệu một cách phóng khoáng khiến cho sen trên mặt gốm chỉ còn là cái cốt lõi, cái tinh thần của sen chứ không còn là những hình ảnh sao chép tầm thường nữa.

Sang đến thời Trần bên cạnh gốm men ngọc, dòng gốm hoa nâu (brown patterned ceramics) cũng phát triển một cách mạnh mẽ và tạo được một dấu ấn riêng biệt. Các loại hình của gốm hoa nâu thời này thường có hình dáng dày, chắc khỏe không thanh mảnh như gốm thời Lý. So với thời Lý, hình ảnh hoa sen trang trí trên gốm hoa nâu thời Trần cũng dày đặc hơn và thường được tạo thành những dãy hoa văn vòng quanh thân, chia thành ô. Đôi khi còn bắt gặp cả một quá trình sinh trưởng sống động của sen từ những dáng hình của gốm khi còn e ấp là nụ, qua giai đoạn hàm tiếu, đến khi hoa mãn khai khoe vẻ đẹp rực rỡ.

Với nhiều cách thể hiện hoa sen, lúc thì đặc tả một hoa sen nở, khi thì là một khóm sen hay chỉ đơn giản là những hình sen cách điệu nhưng mỗi một đường nét đều thấm đượm màu men xanh mát trên nền trắng tinh khiết, càng làm cho những hình họa hoa sen thêm lung linh huyền bí khi ngắm nhìn một sản phẩm.

Sen thường được thể hiện dưới dạng những bông hoa nở rộ cùng với những hình dây lá uốn khúc mềm mại, hoặc dưới dạng những khóm sen hoàn chỉnh vươn thẳng trên mặt đầm. Bên cạnh đó, trong các bố cục có tính phụ trợ, sen được vẽ một cách giản lược, chỉ có phần cánh hoa hoặc là cách điệu thành những đồ án hoa văn dây lá theo dạng hình học.

Theo dòng chảy lịch sử, loài hoa với vẻ đẹp thuần khiết đã đi vào tâm tưởng của người Việt và mang một dáng vẻ riêng biệt trong từng thời kỳ. Chúng là một trong những nguồn sử liệu bằng hình ảnh vô cùng phong phú và sống động về hoa sen trong nghệ thuật trang trí cổ Việt Nam. Qua đó phần nào đã thể hiện sức sống bền bỉ của hình ảnh hoa sen trong đời sống văn hóa Việt cùng những quan niệm đầy tính triết mỹ của tư duy phương Đông. Để có thể thấy rằng qua bao thế kỷ đổi thay hoa sen vẫn nở, tỏa ngát hương cho đời.